Synagoga mieszcząca się przy ul. Berka Joselewicza 12 to miejsce, gdzie nowosądeccy Żydzi realizowali swój kult religijny. Budowla powstała w 1746 roku z inicjatywy ówczesnego starosty Jerzego Pawła Lubomirskiego. Jednak aby synagoga została wzniesiona nie mogła przewyższyć najniższego kościoła znajdującego się w Nowym Sączu. Pierwowzorem synagogi były te usytuowane w Chęcinach i Chełmie.

Burzliwa historia 

Rok 1894 przyniósł miastu niszczący pożar, który swoim zasięgiem objął również synagogę. Jej wnętrze uległo całkowitej dewastacji, ale mury pozostały niewzruszone. W późniejszych latach, pod koniec XIX wieku, odbudowano budynek, jednocześnie nadając mu nowe cechy architektoniczne, które przetrwały do dziś.

Kolejny trudny czas przyszedł wraz z II wojną światową, a w konsekwencji z hitlerowską okupacją. Naród żydowski był wówczas napiętnowany, a synagoga została splądrowana i w rękach niemieckich stała się magazynem zagrabionego mienia żydowskiego. W kolejnych latach synagoga wciąż pełniła rolę magazynu przeznaczonego do przechowywania różnych towarów, natomiast w roku 1974 gmina żydowska w Krakowie przekazała ją miastu.

Architektoniczne rozwiązania

Synagoga powstała na planie prostokąta (wym. 25x19m), a wysokość ścian (z uwzględnieniem narzuconych ograniczeń) osiągnęła 8m. Dach wykonano w stylu polskim, a na wschodniej ścianie znajdował się okulus. Całość została zbudowana w stylu barokowym, utrzymując charakterystyczny przepych i zdobienia. XIX-wieczny pożar wymusił odbudowę oraz wprowadzenie zmian we wnętrzu synagogi, dzięki czemu zyskała ona mauretańskie, a także neoromańskie detale. Powstał również nowy dach, który do dzisiaj wieńczy sklepienie budynku. Ponadto dobudowano fasadę wraz z dwoma wieżami oraz wykonano boniowanie na północnej i wschodniej elewacji.

Synagoga naturalnie jest podzielona na kilka części. Najważniejsza z nich – kwadratowa sala modlitewna – mieści się we wschodniej części, do której prowadzi przedsionek. Z kolei nad tym przedsionkiem, na piętrze, niegdyś znajdowała się sala dla kobiet. Dziewięciopolowe sklepienie typu klasztornego opierające się na czterech filarach, początkowo wieńczyło główną salę modlitewną, natomiast pomiędzy dwoma z czterech filarów znajdowała się bima. W miejscu tym centralnie zlokalizowano kunsztownie zdobiony stół oraz fotel do obrzędu obrzezania. Wschodnia ściana synagogi była niegdyś ozdobiona szafą ołtarzową Aron ha-kodesz, jednak po wojnie miejsce to zostało zamurowane. Po obu stronach Aron ha-kodesz mieściły się dwa pokaźne lichtarze, natomiast trzeci dziewięcioramienny stał w pobliżu pulpitu kantora. W synagodze znajdowała się również sala sądowa gminy żydowskiej, usytuowana wprost w przedsionku budynku.

W roku 1974 budynek synagogi został przekazany przez kongregację miastu i uczyniono z niego galerię sztuki. Tamtejsze wystawy dotyczą dawnego, a także współczesnego świata i kultury żydowskiej oraz dorobku mieszkańców. Już w latach 70tych XX wieku sala modlitewna została wzbogacona o antresolę, która znacząco powiększyła jej powierzchnię wystawienniczą. Miejsce to cieszy się dużą popularnością, stanowi prawdziwy zabytek z pasjonująca historią. Odwiedzają je zarówno turyści w celach poznawczych, jak również Żydzi utożsamiający się z tamtejszą kulturą i kultem.